تحریف روایات ازدواج موقت در صحیح بخاریاز دیدگاه اهل‌سنت، کتاب صحیح بخاری، صحیح‌ترین کتاب اهل‌سنت بعد از قرآن است و برای او ارزش بسیاری قائل هستند، اما همین کتاب نیز از بلای تحریف در امان نمانده و در طول تاریخ تحریفات گوناگونی در آن ایجاد شده است. هدف ما بیان تمام تحریفات اعمال شده در صحیح بخاری نیست و قصد داریم تنها به دو تحریف بارز در این کتاب اشاره کنیم. فهرست مندرجات۲ - اقرار اهل‌سنت بر وجود روایت متعه در صحیح بخاری ۲.۱ - حمیدی ۲.۲ - کرمانی ۲.۳ - ابن‌اثیر جزری ۲.۴ - ابن‌کثیر سلفی ۲.۵ - ابن‌حجر عسقلانی ۲.۶ - بدالدین عینی ۳ - تحریف روایت ابن‌مسعود در جواز متعه ۳.۱ - اقرار علمای اهل‌سنت بر تحریف روایت ابن‌مسعود ۳.۱.۱ - ابوالفتح حمیدی ۳.۱.۲ - ابن‌قیم الجوزیه ۳.۱.۳ - ابوبکر بیهقی ۳.۱.۴ - ابن‌کثیر دمشقی ۳.۱.۵ - زیلعی حنفی ۳.۱.۶ - جلال‌الدین سیوطی ۳.۱.۷ - ابن‌حجر ۳.۱.۸ - زرکشی ۳.۱.۹ - ابن‌مفلح مقدسی ۳.۱.۱۰ - علامه شوکانی ۴ - نتیجه ۵ - پانویس ۶ - منبع ۱ - تحریف کلام بخاری در مورد تحریم متعهمتن صحیح بخاری در چاپ بیت الافکار الدولیه ریاض و دارالفکر بیروت، سال ۱۴۰۱: اُنْزِلَتْ آیَةُ الْمُتْعَةِ فِی کِتَابِ اللَّهِ فَفَعَلْنَاهَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ وَلَمْ یُنْزَلْ قُرْآنٌ یُحَرِّمُهُ وَلَمْ یَنْهَ عَنْهَا حَتَّی مَاتَ قَالَ رَجُلٌ بِرَاْیِهِ مَا شَاءَ قَالَ مُحَمَّدٌ یُقَالُ انَّهُ عُمًر. آیه متعه در زمان رسول خدا نازل شد و ما در زمان رسول خدا به آن عمل می‌کردیم و آیه هم بر حرمت آن نازل نگردید و رسول خدا هم تا دم مرگ ما را از آن منع نکرد، مردی با رای و میل خودش هر چه که دلش خواست گفت. و این شخص عمر بن الخطاب بود. [۱]
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ص۸۵۴، بیت الافکار الدولیة.
[۲]
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۵۸، کتاب التفسیر، باب فمن تمتع بالعمرة الی الحج، ناشر: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت، ۱۴۰۱ - ۱۹۸۱ م، توضیحات: طبعة بالاوفست عن طبعة دار الطباعة العامرة باستانبول.
چنانچه مشخص است منظور از «محمد» در عبارت «قال محمد» در این جمله خود محمد بن اسماعیل بخاری است. یعنی بخاری در صحیح خویش گفته است: ادعا شده است که کسی که متعه را طبق نظر خویش و بر خلاف نظر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حرام کرد عمر بن خطاب بوده است!! ! اما این مطلب در صحیح بخاری‌های بسیاری از چاپ‌ها حذف شده است از جمله در چاپ دار طوق النجاة مصر و تمام چاپ‌هایی که بر اساس نسخه بولاق مصر به چاپ رسیده است. و برای اثبات این که این جمله در اصل صحیح بخاری بوده، ولی بعداً توسط دیگران حذف شده است، تصریح چند تن از علمای اهل سنت را نقل می‌کنیم. ۲ - اقرار اهل‌سنت بر وجود روایت متعه در صحیح بخاریعدهای از علمای اهل‌سنت بر وجود روایت متعه در کتاب صحیح بخاری اقرار کرده‌اند که قول برخی را ذکر می‌کنیم. ۲.۱ - حمیدیحمیدی (متوفای۴۸۸هـ) در الجمع بین الصحیحین در «باب المتفق علیه عن عمران بن حصین رضی الله عنه» می‌نویسد: الثانی: عن ابی رجاء العطاردی عن عمران بن حصین قال: انزلت آیة المتعة فی کتاب الله، ففعلناها مع رسول الله صلی الله علیه وسلم، ولم ینزل قرآنٌ یحرمه، ولم ینه عنها حتی مات. قال رجلٌ برایه ما شاء. قال البخاری: یقال: انه عمر. وفی روایة عنه لمسلم: نزلت آیة المتعة فی کتاب الله - یعنی متعة الحج - ولم ینه عنها حتی مات. [۳]
حمیدی، محمد بن فتوح، الجمع بین الصحیحین البخاری ومسلم، ج۱، ص۳۴۹، رقم:۵۴۸، ناشر:دار ابن حزم - لبنان/ بیروت - ۱۴۲۳ه - ۲۰۰۲م، الطبعة:الثانیة، تحقیق:د. علی حسین البواب.
۲.۲ - کرمانیکرمانی، یکی از شارحان صحیح بخاری است که این مطلب را از او نقل کرده است، اما جالب است که صحیح بخاری چاپ شده به همراه این شرح، تحریف شده است و عبارت «قال محمد: یقال انه عمر» را ندارد، ولی عین همین عبارت در شرح آن آمده است: ۲.۳ - ابن‌اثیر جزریابناثیر جزری (متوفای ۵۴۴هـ): (خ م س) عمران بن حصین - رضی اللّهُ عنه - قال: (اُنْزِلتْ آیَةُ الْمُتعَةِ فی کتَاب الله، فَفَعَلْنَاهَا مع رسولِ اللَّه - صلی الله علیه وسلم -، ولم یَنْزِلْ قُرْآنٌ یُحرَّمُهُ، ولم یَنْهَ عنها حَتَّی ماتَ، قال رُجلٌ براْیه ما شاء). قال البخاری، یقال: انه عمر. [۴]
ابن‌اثیر جزری، مبارک بن محمد، معجم جامع الاصول فی احادیث الرسول، ج۳، ص۱۱۶، ح۱۴۰۲.
۲.۴ - ابن‌کثیر سلفیابنکثیر سلفی (متوفای۷۷۴ هـ): جاء فی الصحیحین خ ۴۵۱۸ م ۱۲۲۶ عن عمران بن حصین قال نزلت آیة المتعة فی کتاب الله وفعلناها مع رسول الله صلی الله علیه وسلم ثم لم ینزل قرآن یحرمها ولم ینه عنها حتی مات قال رجل برایه ما شاء قال البخاری یقال انه عمر. ۲.۵ - ابن‌حجر عسقلانیکلام صریح ابن‌حجر عسقلانی و عینی در مورد این تحریف (متوفای۸۵۲ هـ): وحکی الحمیدی انه وقع فی البخاری فی روایة ابی رجاء عن عمران قال البخاری یقال انه عمر‌ای الرجل الذی عناه عمران بن حصین ولم ار هذا فی شیء من الطرق التی اتصلت لنا من البخاری لکن نقله الاسماعیلی عن البخاری کذلک فهو عمدة الحمیدی فی ذلک. حمیدی گفته است که در صحیح بخاری این عبارت آمده است که در صحیح بخاری در ذیل این روایت آمده است که «قال البخاری یقال انه عمر»! ! ! یعنی شخصی که عمران بن حصین به او کنایه زده است عمر بن خطاب بوده است؛ اما من این مطلب را در هیچ یک از نسخ صحیح بخاری که به دست ما رسیده است ندیدم! ! ! اما اسماعیلی چنین مطلبی را از بخاری نقل کرده است، و نسخه در دست حمیدی نیز نسخه اسماعیلی بوده است! ! ! [۶]
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ج۳، ص۴۳۳، ناشر:دار المعرفة - بیروت، تحقیق:محب الدین الخطیب.
این سخن ابن حجر نشان می‌دهد که تا قرن هشتم و تا زمان ابن‌کثیر سلفی، این روایت در بخاری به همان صورتی بوده که وی و علمای قبل از او نقل کرده‌اند، اما در زمان ابن‌حجر و نسخه‌های که به دست او رسیده این جمله حذف شده بوده. ۲.۶ - بدالدین عینیو بدرالدین عینی (متوفای ۸۵۵هـ) نیز که از معاصرین ابن‌حجر بوده، بعد از نقل این روایت می‌گوید: وحکی الحمیدی انه وقع فی البخاری فی روایة ابی رجاء عن عمران، قال البخاری: یقال: انه عمر، ای الرجل الذی عناه عمران بن حصین قیل: الاولی ان یفسر بها عمر، فانه اول من نهی عنها، واما من نهی بعده فی ذلک فهو تابع له. [۷]
بدرالدین عینی، محمود بن احمد، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، (متوفای۸۵۵ه) ج۹، ص۲۰۵، ناشر:دار احیاء التراث العربی - بیروت.
حمیدی نقل کرده است که در صحیح بخاری در ذیل این روایت، عبارت «قال البخاری یقال انه عمر» آمده است. یعنی آن شخصی که عمران بن حصین به وی کنایه می‌زند عمر است، عده‌ای نیز گفته‌اند درست همین است که مقصود وی را عمر بدانیم، زیرا وی اولین کسی بود که از متعه نهی نمود، اما کسانی که بعد از وی آمدند همگی از او تبعیت کردند. ۳ - تحریف روایت ابن‌مسعود در جواز متعهاین روایت در تمامی نسخ صحیح بخاری موجود: حدثنا عَمْرُو بن عَوْنٍ حدثنا خَالِدٌ عن اِسْمَاعِیلَ عن قَیْسٍ عن عبد اللَّهِ رضی الله عنه قال کنا نَغْزُو مع النبی صلی الله علیه وسلم وَلَیْسَ مَعَنَا نِسَاءٌ فَقُلْنَا الا نَخْتَصِی فَنَهَانَا عن ذلک فَرَخَّصَ لنا بَعْدَ ذلک اَنْ نَتَزَوَّجَ الْمَرْاَةَ بِالثَّوْبِ ثُمَّ قَرَاَ (یا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَیِّبَاتِ ما اَحَلَّ الله لَکُمْ). [۸]
بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع الصحیح المختصر، ج۴، ص۱۶۸۷، ح۴۳۳۹، کتاب التفسیر، بَاب قَوْلِهِ: یا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَیِّبَاتِ ما اَحَلَّ الله لَکُمْ، دار النشر: دار ابن کثیر، الیمامة - بیروت - ۱۴۰۷ - ۱۹۸۷، الطبعة: الثالثة، تحقیق: د. مصطفی دیب البغا
این روایت در کتاب‌های بسیاری، از کتاب صحیح بخاری نقل شده است، اما در آن تغییراتی دیده می‌شود که نشانگر تحریف در متن بخاری است. ۳.۱ - اقرار علمای اهل‌سنت بر تحریف روایت ابنمسعودعدهای از علمای اهل‌سنت بر تحریف روایت ابن‌مسعود، اقرار کرده‌اند که قول برخی را ذکر می‌کنیم. ۳.۱.۱ - ابوالفتح حمیدیوی در کتاب الجمع بین الصحیحین در مسند شماره ۳۳ عبدالله بن مسعود که بخاری و مسلم در نقل آن اتفاق داشته‌اند، همین روایت را نقل می‌کند، در حالی که جمله «الی اجل» در آن موجود است. ۳.۱.۲ - ابن‌قیم الجوزیهابنقیم جوزیه (متوفای۷۵۱هـ) در دو کتاب اغثة اللهفان و زاد المعاد، همین روایت را از بخاری نقل کرده که در آن جمله «الی اجل» موجود است: الثالث: ان نکاح المتعة مختلف فیه بین الصحابة فاباحه ابن عباس وان قیل: انه رجع عنه واباحه عبدالله بن مسعود ففی الصحیحین عنه قال: کنا نغزو مع رسول الله ولیس لنا نساء فقلنا: الا نختصی فنهانا عن ذلک ثم رخص لنا ان ننکح المراة بالثوب الی اجلثم قرا عبدالله: یا ایها الذین آمنوا لا تحرموا طیبات ما احل الله لکم وفتوی ابن عباس بها مشهورة. وظاهر کلام ابن مسعود اباحتها فان فی الصحیحین عنه کنا نغزو مع رسول الله صلی الله علیه وسلم ولیس معنا نساء فقلنا یا رسول الله الا نستخصی فنهانا عن ذلک ثم رخص لنا بعد ان ننکح المراة بالثوب الی اجل ثم قرا عبدالله (یا ایها الذین آمنوا لا تحرموا طیبات ما احل الله لکم ولا تعتدوا ان الله لا یحب المعتدین). [۱۰]
ابن‌قیم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر، زاد المعاد فی هدی خیر العباد، ج۵، ص۱۰۲، ناشر:مؤسسة الرسالة - مکتبة المنار الاسلامیة - بیروت - الکویت - ۱۴۰۷ - ۱۹۸۶، الطبعة:الرابعة عشر، تحقیق:شعیب الارناؤوط - عبد القادر الارناؤوط.
۳.۱.۳ - ابوبکر بیهقیابوبکر بیهقی (متوفای ۴۵۸ هـ): ثنا اسماعیل عن قیس عن عبدالله بن مسعود رضی الله عنه قال کنا نغزو مع رسول الله صلی الله علیه وسلم ولیس معنا نساء فقلنا الا نختصی فنهانا رسول الله صلی الله علیه وسلم عن ذلک ورخص لنا ان ننکح المراة بالثوب الی اجل لفظ حدیث ابی عثمان وفی حدیث ابی عبدالله ثم رخص لنا فی ان نتزوج المراة بالثوب الی اجل ثم قرا عبدالله یا ایها الذین آمنوا لا تحرموا طیبات ما احل الله لکم الآیة اخرجه البخاری ومسلم فی الصحیح. ۳.۱.۴ - ابن‌کثیر دمشقیابنکثیر دمشقی (متوفای۷۷۴هـ) در تفسیر خود همین روایت را با جمله «الی اجل» از بخاری نقل کرده است: عن عبدالله بن مسعود قال کنا نغزو مع النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ولیس معنا نساء فقلنا الا نستخصی فنهانا رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وسلم عن ذلک ورخص لنا ان ننکح المراة بالثوب الی اجل ثم قرا عبدالله (یا ایها الذین آمنوا لا تحرموا طیبات ما احل الله لکم) الآیة اخرجاه من حدیث اسماعیل. ۳.۱.۵ - زیلعی حنفیزیلعی حنفی (متوفای۷۶۲ هـ): وقد کانت المتعة مباحة مشروعة فی صدر الاسلام وانما اباحها النبی صلی الله علیه وسلم للسبب الذی ذکره ابن مسعود کما اخرجه البخاری ومسلم عن قیس بن ابی حازم قال سمعت عبدالله بن مسعود یقول کنا نغزو مع رسول الله صلی الله علیه وسلم لیس لنا نساء فقلنا الا نستخصی فنهانا عن ذلک ثم رخص لنا ان ننکح المراة بالثوب الی اجل ثم قرا عبدالله یا ایها الذین آمنوا لا تحرموا طیبات ما احل الله لکم ولا تعتدوا ان الله لا یحب المعتدین انتهی. [۱۳]
زیلعی، عبدالله بن یوسف، نصب الرایة لاحادیث الهدایة، ج۳، ص۱۸۰، ناشر:دار الحدیث - مصر - ۱۳۵۷، تحقیق:محمد یوسف البنوری.
۳.۱.۶ - جلال‌الدین سیوطیجلال الدین سیوطی (متوفای۹۱۱ هـ): واخرج البخاری ومسلم وابن ابی شیبة والنسائی وابن ابی حاتم وابن حبان والبیهقی فی سننه وابو الشیخ وابن مردویه عن ابن مسعود قال کنا نغزو مع رسول الله صلی الله علیه وسلم ولیس معنا نساء فقلنا الا نستخصی فنهانا رسول الله صلی الله علیه وسلم عن ذلک ورخص لنا ان ننکح المراة بالثوب الی اجل ثم قرا عبدالله) یا ایها الذین آمنوا لا تحرموا طیبات ما احل الله لکم ولا تعتدوا ان الله لا یحب المعتدین. ۳.۱.۷ - ابنحجرشهابالدین ابن‌حجر عسقلانی (متوفای۸۵۲هـ): ویؤیده ما اخرجه الشیخان فی الصحیحین عن ابن مسعود کنا نغزو ولیس لنا نساء فرخص لنا ان ننکح المراة بالثوب الی اجل الحدیث. [۱۵]
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، العجاب فی بیان الاسباب، ج۲، ص۸۵۸، ناشر:دار ابن الجوزی - السعودیة - ۱۴۱۸ه- ۱۹۹۷م، الطبعة:الاولی، تحقیق:عبد الحکیم محمد الانیس.
۳.۱.۸ - زرکشیشمسالدین زرکشی (متوفای۷۹۴هـ): ۲۵۶۲ وعن ابن مسعود رضی الله عنه قال: کنا نغزو مع النبی لیس معنا نساء، فقلنا: الا نستخصی؟ فنهانا عن ذلک ثم رخص لنا بعد ان ننکح المراة بالثوب الی اجل، ثم قرا عبدالله: «یا ایها الذین آمنوا لا تحرموا طیبات ما احل الله لکم» الآیة، متفق علیه. منظور از «متفق علیه» یعنی این که بخاری و مسلم آن را به همین صورت نقل کرده‌اند. ۳.۱.۹ - ابن‌مفلح مقدسیابنمفلح مقدسی (متوفای۷۶۲هـ): وعن ابن مسعود قال کنا نغزو مع النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) لیس معنا نساء فقلنا الا نختصی فنهانا النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عن ذلک ثم رخص لنا بعد ان ننکح المراة بالثوب الی اجل ثم قرا عبدالله «یا ایها الذین آمنوا لا تحرموا طیبات» الآیة متفق علیه. ۳.۱.۱۰ - علامه شوکانیعلامه شوکانی (متوفای ۱۲۵۵هـ): عن بن مَسْعُودٍ قال کنا نَغْزُو مع رسول اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) لیس مَعَنَا نِسَاءٌ فَقُلْنَا اَلا نَخْتَصِی فَنَهَانَا عن ذلک ثُمَّ رَخَّصَ لنا بَعْدُ اَنْ نَنْکِحَ الْمَرْاَةَ بِالثَّوْبِ الَی اَجَلٍ ثُمَّ قَرَاَ عبد اللَّهِ «یا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیِّبَاتِ ما اَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ» الْآیَةَ مُتَّفَقٌ علیه. ۴ - نتیجههمانطور که ملاحظه فرمودید در چاپ‌های موجود از بخاری، دو تحریف صورت گرفته است: ۱- کلمه ابن‌مسعود حذف شده تا خواننده، متوجه اعتقاد عبدالله بن مسعود (که یکی از مشهورترین اصحاب است) نشود. ۲- کلمه «الی اجل» (یعنی ازدواج مدت‌دار) که به خوبی بیانگر بحث متعه است نیز حذف گردیده است. اما در تمامی کتبی که این روایت را از بخاری نقل کرده‌اند این دو کلمه موجود است. ۵ - پانویس۶ - منبعموسسه ولی‌عصر، برگرفته از مقاله «تحریف روایات ازدواج موقت، در صحیح بخاری» |